Danas se u savremenoj naučnoj literaturi koja je vezana kako za tanatološke teme, tako i za teme koje se podvode pod istraživanja kulture sećanja, grobljima posvećuje posebna pažnja. Takođe, kao jasno definisane prostorne celine sa nizom pojedinačnih grobova, grobnica, mauzoleja i pratećih sakralnih i profanih objekata, groblja predstavljaju i značajne arhitektonske, odnosno kulturno-istorijske spomenike koji su od veoma velike važnosti za sagledavanje prošlosti stanovnika određenog naselja, odnosno određene oblasti. Reprezentujući često različite socijalne, konfesionalne i mnoge druge aspekte, grobovi i groblja kao celine, posebno ona koja zavređuju epitet “istorijskih”, omogućavaju sagledavanje različitih slojeva prošlosti kroz prizmu proučavanja određenih aspekata minulih individualnih i grupnih identitetskih segmenata stanovnika konkretnih mesta. U većim gradskim centrima, posebno u onim u kojima su tokom prošlosti živele različite etničke, nacionalne i verske zajednice, groblja mogu svedočiti i o specifikumima zatvorenosti ili otvorenosti određenih grupa, odnosno o verskim, etničkim i socijalnim identitetima nekadašnjih žitelja grada, kao i o njihovim međusobnim razlikama i distinkcijama. U tom kontekstu, estetika i arhitektonske forme određenih grobova, epitafi, kao i mnoštvo drugih elemenata poput orijentacije grobova, postojećih simbola na njima i sličnog, čine fundus podataka od veoma velike važnosti za kritičko isčitavanje različitih aspekata individualnog, socijalnog, kulturalnog i kolektivnog pamćenja. Svakako, za analize različitih oblika sećanja i memorije, daleko su najznačajniji postojeći narativi o grobljima, ili jednostavno živa sećanja osoba koje su sa konkretnim grobnim mestima i grobljem povezani. Na kraju, kroz sekundarnu formu, grobovi i groblja su izuzetno važni i za sagledavanje nematerijalnog aspekta koji je u vezi sa sahranama i kultom mrtvih, odnosno sa nizom tanatoloških tema i tematskih celina vezanih za antropologiju pogrebnih rituala i religijskih verovanja, odnosno za antropologiju smrti.

Novi Sad sa Petrovaradinom s obzirom na prošlost, ali i sadašnjost, koje se odlikuju multikonfesionalnim, višeetničkim i multinacionalnim identitetom grada, predstavlja veoma interesantnu sredinu za istraživanje i sagledavanje predhodno navedenih tema. Sačuvna istorijska groblja grada nastala su i bila podeljena prema konfesionalnoj, odnosno verskoj pripadnosti, te stoga omogućavaju pronicanje u brojne aspekte kako tema vezanih za kulturu sećanja, tako i za različite segmente tanatološke problematike. Takođe, istorijska groblja Novog Sada i Petrovaradina omogućavaju i sagledavanje činjenica koje se odnose na sadašnje i nekadašnje identitete grada i njegovih stanovnika kao prostorne i demografske celine. Ipak, bez obzira na široke mogućnosti interdisciplinarnih istraživanja na ovom planu, do sada izuzev sagledavanja najosnovnijih istorijskih taksativnih podataka o starim grobljima Novog Sada i Petrovaradina, nije se pristupilo analizama njihovog karaktera i značaja u okviru navedenih tematskih celina. Jedini izuzetak, predstavljaju istraživanja sprovedena od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Novog Sada, koji je utvrdio spomenička svojstva za preko stotinu nadgrobnih spomenika značajnih javnih, kulturnih i političkih ličnosti u okviru istorijskih grobalja Novog Sada i Petrovaradina. Imajući u vidu izuzetan značaj grobalja i pojedinih grobnica za istoriju i kulturu grada, sva istorijska groblja Novog Sada danas su zaštićena kao prostorne kulturno-istorijske celine pod nazivom “Groblja van upotrebe”. Takođe, posebno je zaštićen veći broj pojedinačnih spomenika znamenitih ličnosti u okviru njih, kao i na prostoru Vojnog groblja u Petrovaradinu. U skladu sa odlukom o zaštiti, do sada su na svim istorijskim grobljima u Novom Sadu izvršeni konzervatorsko-restauratorski radovi na određenim grobnicama, dok su parcele na kojima se groblja nalaze zaštićene adekvatnim zaštitnim ogradama koje ih odvajaju od okolnih blokova zgrada i drugih objekata koje ih danas okružuju. Takođe, izvršene su i adaptacije, odnosno rekonstrukcije grobljanskih kapela na grobljima na kojima one postoje.

Međutim, izuzev utvrđivanja osnovnih spomeničkih svojstava za grobnice znamenitih ličnosti iz prošlosti grada, do sada se nije pristupilo serioznijim istraživanjima vezanim za ostale kulturno-istorijske aspekte grobova i grobalja kao celina a na teme koje se odnose na njih kao na prostore sećanja, praktično da nije ni ukazano. Ovaj tekst, takođe ne pretenduje da uđe u seriozne i kompleksne analize navedenih problematika već samo da ukaže na dijapazon mogućih interdisciplinarnih pristupa u potencijalnim istraživanjima, kao i da predstavi osnovne elemente vezane za specifikume istorijskih gradskih grobalja u okviru kulture sećanja stanovnika Novog Sada i njegove kolektivne memorije kao jednog od segmenata njegovih prošlih i sadašnjih identiteta.

Istorijska groblja Novog Sada i Petrovaradina kao mesta sećanja i svedočanstva verske i konfesionalne pripadnosti nekadašnjih stanovnika grada

Kao što je već pomenuto, istorijska groblja kao i groblja uopšte, predstavljaju specifične prostorne kulturno-istorijske celine. Posmatrano u okviru gradskog pejzaža Novog Sada i Petrovaradina, istorijska groblja kojih je do danas ostalo sačuvano sedam u Novom Sadu i dva na prostoru Petrovaradina, ukazuju na brojne elemente individualnog, socijalnog, kulturalnog, kao i kolektivnog sećanja stanovnika grada. Njihov poseban značaj leži u činjenici što su inicijalno nastala na osnovu verskih, odnosno konfesionalnih identiteta i u vezi sa njima etničkih identiteta i nacionalnih oblika identifikacije nekadašnjih stanovnika grada. Svakako, izuzetak predstavljaju sačuvana vojnička groblja i grobnice. Međutim, dok je Vojničko groblje na Trandžamentu multinacionalno i multikonfesionalno, dve kolektivne grobnice ruskih vojnika locirane na Trandžamentu i na Uspenskom groblju imaju poput istorijskih civilnih grobalja jasno određenu nacionalnu i konfesionalnu atribuciju. Ipak, kod pomenuta tri primera, kontekst nastanka nije isti kao kod devet istorijskih grobalja na prostoru Novog Sada i Petrovaradina na čije će osnovne osobenosti biti ukazano u nastavku teksta.

U Novom Sadu, danas kao zasebne prostorne celine postoje sačuvana dva istorijska pravoslavna groblja (Almaško i Uspensko), jedno grko-katoličko, odnosno Rusinsko groblje, jedno Reformatorsko-Evangelističko, jedno Nazarensko, jedno Jevrejsko, kao tzv. Kompleks katoličkog groblja koji zapravo obuhvata Rimokatoličko, Reformatorsko, Evangelističko, Nemačko i Vojno groblje. U Petrovaradinu postoje sačuvana dva istorijska groblja: Rimokatoličko groblje Majur (Novomajursko groblje) i Trandžament u čijem sklopu se nalazi i zasebno Vojno groblje.

Izuzev pomenutih, na prostoru Novog Sada su nekada postojala danas više nepostojeća groblja poput dva starija jevrejska groblja, Svetojovanskog pravoslavnog groblja, kao i Starog rimokatoličkog groblja. Sva ova groblja su ugašena najkasnije do 1860. godine, kada je formirana većina do danas sačuvanih istorijskih grobalja na prostoru Novog Sada koji predstavljaju fokus analize ovog teksta. Pre pomenutih starih grobalja koja više ne postoje, postojala su još starija, odnosno najstarija groblja na prostoru Novog Sada koja su se formirala od njegovog osnivanja 1694. godine. Ona su bila locirana u okolini onovremenih crkava, odnosno u crkvenim dvorištima pojedinih sakralnih objekata koji se nalaze u današnjem strogom centru, odnosno u istorijskim kvartovima grada. Od ovih najstarijih grobalja do danas su sačuvani samo pojedini retki preostali grobovi u portama Almaške, Nikolajevske, Saborne i Uspenske crkve. Svi oni su nastali pre 1749. godine kada je Magistrat Novog Sada doneo odluku o zabrani sahranjivanja pokojnika u portama gradskih crkava i kada je odredio pojedinačne lokacije za formiranje grobalja van onovremene površine grada posebno za svaku konfesiju čime je zapravo formirano Svetojovansko i Staro rimokatoličko groblje. Kao što je pomenuto, nakon njihovog gašenja su oformljena današnja istorijska groblja na prostoru Novog Sada sa izuzetkom trećeg po redu Jevrejskog groblja koje je nastalo nekoliko decenija ranije, odnosno početkom devetnaestog veka. Pored pomenutih, u centru grada u porti Jermenske crkve izgrađene 1746. godine koja je srušena 1963. godine zbog proširivanja saobraćajnice, nalazilo se Jermensko groblje nastalo krajem osamnaestog i tokom prve polovine devetnaestog veka. Prilikom zaštitnih arheoloških iskopavanja obavljenih tokom 2016. godine zbog gradnje solitera na ovoj lokaciji, arheolozi su pronašli ostatke većeg broja grobnih mesta sa posmrtnim skeletnim ostacima 81. pokojnika. Prilikom iskopavanja su pronađeni i ostaci osamnaest kvalitetno zidanih grobnica. Jedini sačuvani nadgrobni spomenik koji svedoči o postojanju crkve i groblja na ovoj lokaciji koji je opstao nakon neopravdanog rušenja Jermenske crkve, predstavlja arhitektonsko izuzetno zanimljivu strukturu. Radi se o spomeniku imućne jermenske porodice Čenazi. On se nalazio na svojoj originalnoj lokaciji sve do 2016. godine, kada je zbog izgradnje planiranog solitera uklonjen uz nameru da se nakon okončanja građevinskih radova postavi na drugu lokaciju udaljenu nekoliko desetina metara od izvorne. Inače, nadgrobni spomenik porodice Čenazi izgrađen je 1790. godine, monumentalnog je izgleda i napravljen je od ružičastog kamena u obliku kubusa. Na gornjoj ploči čiji su rubovi zakošeni, postavljeno je šest simetrično raspoređenih lobanja od belog mermera. One nose kvadratnu ploču od ružičastog mermera koja je nešto manjih dimenzija od donjeg postamenta spomenika. U njenom središtu izveden je kameni motiv koji simboliše četiri sjedinjena srca. Motiv je isklesan u punoj plastici i izrađen je od belog mermera. Njegova visina iznosi 65 cm i na njemu postoji natpis „Nerazdvojivo”, koji je ispisan na arhaičnom nemačkom jeziku poput natpisa koji se nalaze na bočnim stranama kubusa. Oko spomenika je postojao opseg od mermernih kvadera koji je vremenom bio potonuo u zemlju tako da se do trenutka dislokacije spomenika opseg mogao uočiti samo na jednom manjem delu. Spomenik porodice Čenazi je proglašen za nepokretno kulturno dobro, odnosno za spomenik kulture. Do 2016. godine, odnosno do trenutka njegovog dislociranja, predstavljao je najneobičniju arhitektonsku strukturu koja je opstala u savremenom arhitektonskom i urbanističkom okruženju strogog centra Novog Sada. S obzirom na izvornu lokaciju na kojoj se nalazio, ujedno je predstavljao i jedino preostalo materijalno svedočanstvo o egzistenciji i životu nekadašnje jermenske zajednice u Novom Sadu.

Na prostoru Petrovaradina su, izuzev do danas postojećih istorijskih grobalja, postojala dva starija vojnička groblja, kao i jedno starije civilno groblje. Od njih do danas izuzev nekoliko dislociranih nadgrobnih ploča i spomenika, nisu sačuvani vidljivi tragovi na površini zemlje. Najstariji do danas sačuvani grobovi i nadgrobne ploče sa epitafima na prostoru Petrovaradina, ali i na prostoru Novog Sada, nalaze se u izuzetno zanimljivoj kripti, kao i u unutrašnjosti jedinstvene i značajne samostanske jezuitske Crkve svetog Jurja, locirane u Podgrađu Petrovaradinske tvrđave koja je građena od 1701. do 1714. godine. U crkvi, kao i u njenoj kripti, koja je jedinstvena na prostoru Republike Srbije, sahranjeni su brojni članovi uglednih austrijskih i evropskih plemićkih porodica, vojni stratezi i graditelji, kao i vojni zapovednici tvrđave, odnosno pripadnici austrijskog vojnog komandnog kadra. Takođe, u kripti počivaju posmrtni ostaci pripadnika jezuitskog i franjevačkog reda, ali i brojne druge značajne ličnosti uključujući i civile (nekadašnje građane Petrovaradina) čiji im je socijalni i ekonomski status dozvoljavao da mogu sebi da priušte da budu sahranjeni u kripti ove crkve. Kripta je za sahranjivanje bila aktivna između 1758. i 1868. godine i u njoj se nalaze posmrtni ostaci preminulih osoba različitog geografskog i etničkog porekla, tako da pored Nemaca, Austrijanaca, Čeha, Španaca, različitih pripadnika južnoslovenskih etničkih zajednica, postoji i grob jednog Škota, kao i grob jednog belgijskog konjičkog generala koji je vršio funkciju zapovednika Petrovaradina i Petrovaradinske tvrđave. U kripti u koju se ulazi sa ulice, odnosno čiji se ulaz nalazi na frontalnom delu crkve, postoji izrađenih 109 grobnih niša, od kojih je popunjeno njih 86. Preostale 23. grobne niše su prazne. U kriptu se spušta kamenim stepeništem i ona predstavlja dugačku zasvođenu prostoriju na čijim se bočnim stranama nalaze grobne niše izvedene u redovima, dok se u njenom dnu nalazi mali Oltar sv. Križa iz sedamnaestog veka koji je načinjen od mermera i koji se sastoji od baroknih elemenata, odnosno od skulpture raspeća i dve stilski osobeno isklesane figure anđela. Epitafi, ikonografski prikazi, kao i natpisi na nišama na različitim su jezicima i različito su stilski oblikovani. Ipak, najdominantniji su natpisi ispisani na nemačkom jeziku. Svi ikonografski prikazi, tekstovi na grobnim nišama, kao i arhitektonske odlike samih niša kao i kripte u celini su do danas prilično dobro očuvane i predstavljaju izuzetno vredan istorijski izvor za proučavanje Petrovaradinske tvrđave, starog Petrovaradina, ali i za istraživanje tema koje se odnose na antropologiju smrti i tanatologiju. Kripta je izvorno služila za sahranjivanje pripadnika isusovačkog reda, odnosno izgrađena je za potrebe pripadnika jezuitskog samostana sv. Jurja koji se nadovezuje na crkvu i čija je gradnja završena 1734. godine. Nakon gašenja Franjevačkog samostana osnovanog na samom kraju sedamnaestog veka koji je do 1786. godine bio aktivan u Podgrađu Petrovaradinske tvrđave i čija je zgrada i crkva odmah nakon gašenja adaptirana u Vojnu bolnicu, u kripti Crkve sv. Jurja su počeli da se sahranjuju i franjevci. Franjevački samostan je ranije takođe imao sopstvenu kriptu, ali je u njoj ubrzo nakon osnivanja samostana sahranjivanje obustavljeno zbog visokih podzemnih voda kao i zbog drugih prirodnih faktora uzrokovanih oscilacijama vodostaja Dunava. U unutrašnjosti Crkve sv. Jurja kao i u njenoj kripti, sahranjeni su posmrtni ostaci stradalih istaknuth pripadnika plemićkih porodica i viših pripadnika komandnog kadra austrijske vojske, koji su poginuli prilikom opsade Petrovaradina 1694. kao i tokom, u evropskim okvirima čuvene, Petrovaradinske bitke, tj. Bitke na Vezircu, 1716. godine. Takođe, određeni broj grobnih mesta zauzimaju posmrtni ostaci ličnosti koje su imale značajnu ulogu u kontekstu izgradnje i upravljanja Petrovaradinskom tvrđavom. U unutrašnjosti barokne, ali izuzetno ambijentalno svedene i osobene Crkve sv. Jurja, postoji nekoliko nadgrobnih ploča i grobnica poginulih i preminulih članova različitih evropskih plemićkih porodica koje se odlikuju sa raskošnim arhitektonskim elementima, sa interesantnim ikonografskim i heraldičkim prikazima, kao i sa zanimljivim i istorijski značajnim epitafima. Najintresantniju i najmonumentalniju grobnicu u unutrašnjosti crkve, predstavlja grobnica jedne češke plemićke porodice koja je nastala 1716. godine i koja je isklesana u crvenom mermeru sa osobenom skulpturom personifikacije smrti u njenom centralnom delu i kvalitetno izrađenim reljefnim metaforičnim prikazima rata. Grobnica sadrži i interesantne epitafe. U kontekstu lične kulture sećanja ona do danas zauzima posebno mesto budući da predstavlja jedinu grobnicu, odnosno jedino grobno mesto u Crkvi sv. Jurja koga još uvek jednom godišnje posećuju potomci dvojice sahranjenih plemića u okviru grobnice i koji polažu venac na nju bez obzira na period duži od tri veka od njenog nastanka.

Almaško groblje zahvata površinu od 53 620 metara kvadratnih i locirano je na ćošku ulica Vojislava Ilića i Kisačke, odnosno na
Trgu Mira. Groblje se odlikuje sa mnoštvom monumentalnih spomenika, kao i sa izuzetno interesantnim i vrednim grobnicama različitog arhitektonskog oblika. Na groblju su sahranjene i mnoge znamenite ličnosti iz prošlosti Novog Sada a postoji i kapela koja ima istaknuti kulturno-istorijski značaj. Pretpostavlja se da je na Almaškom groblju sahranjeno najmanje 18.000 pokojnika. Formirano je 1860. godine u skladu sa onovremenom urbanističkom regulacijom grada i bilo je aktivno do 1974. godine kada je poput ostalih istorijskih grobalja na prostoru Novog Sada, stavljeno van upotrebe. Ponovo je aktivirano 1992. godine, ali su sahrane dozvoljene pod posebnim uslovima u skladu sa odredbama Odluke o sahranjivanju i grobljima iz 1991. godine. Poput ostalih istorijskih grobalja na prostoru Novog Sada i Almaško groblje je zaštićeno kao posebna kulturno-istorijska prostorna celina “Groblja van upotrebe”. Dodatno su na groblju zaštićena i pojedina grobna mesta sa spomenicima istaknutih ličnosti koje su značajne za prošlost grada. Odnosno, trideset nadgrobnih spomenika sa grobnim mestima istaknutih političkih, kulturnih i javnih radnika vezanih za prošlost grada, proglašeni su za spomenike kulture. Zbog te činjenice, često se ističe kako se na Almaškom groblju nalazi tzv. Večna kuća znamenitih Novosađana (kulturnih i naučnih radnika, lekara, profesora, inženjera, umetnika, kao i uglednih građana iz trgovačkog, zanatlijskog i seljačkog staleža), koji su značajni za istoriju grada. U tom kontekstu, može se konstatovati da je Almaško groblje izuzetno značajna prostorna celina u okviru kulture sećanja i kolektivne memorije Novog Sada, odnosno da zauzima poseban položaj u okviru nekadašnjeg i današnjeg identiteta grada. Iako je danas Almaško groblje, kao i ostala istorijska groblja Novog Sada okruženo sa stambenim i poslovnim objektima, celokupni kompleks groblja zapravo predstavlja jedinstvenu i autentičnu arhitektonsko-ambijentalnu celinu. Na groblju se pored grobljanske kapele nalaze i propratni objekti poput grobljanske kuće i još jednog pomoćnog objekta lociranog na ulazu u groblje. Nedavno je oko groblja sagrađena nova ograda, tako da je ono danas izdvojeno i zaštićeno od okolnih stambenih jedinica, prometne saobraćajnice i industrijskih objekata. Tokom poslednje decenije, kao i ostala groblja na prostoru Novog Sada i Almaško groblje se našlo na meti huligana koji su oborili i polomili nekoliko nadgrobnih ploča i spomenika.

U okviru groblja nalazi se i visoki monumentalni mermerni krst na postamentu, koji je izvorno bio postavljen u središtu onovremenog Žitnog trga, odnosno na prostoru današnjeg Trga Marije Trandafil. Njega je 1852. godine podigla Srpska pravoslavna crkva. Krst i postament su bili izrađeni od crvenog erdeljskog mermera i okruživala ih je kovana gvozdena ograda sa četiri fenjera. Nakon izmeštanja Žitnog trga sa ove lokacije tridesetih godina dvadesetog veka na prostor koji i danas nosi taj odonim, mermerni krst je ostao na izvornoj lokaciji i imao je funkciju spomen-obeležija žrtvama bombardovanja Novog Sada 12. juna 1848. godine. Nakon Drugog svetskog rata, nove vlasti su krst izmestile na prostor Almaškog groblja, odnosno na lokaciju na kojoj se i danas nalazi. Nešto kasnije, 1956. godine, po odluci Srpske pravoslavne opštine u Novom Sadu na postament krsta uklesan je tekst: “Žrtvama fašizma sahranjenim na ovom groblju 1941-1944. Srpska pravoslavna opština u Novom Sadu 1956 g.” Ovim postupkom, zapravo je promenjena komemorativna funkcija krsta, odnosno izmenjen je simbolički značaj ovog monumenta kao spomen-obeležija, budući da je on postao spomenik stradalim žrtvama iz Drugog svetskog rata. Odnosno, zajedno sa promenom lokacije došlo je i do promene simboličke odnosno komemorativne memorijalne funkcije krsta, čime je izvršena dekomemoracija i ponovna drugačija komemoracija, tj. promenjena je semiotička i simbolička poruka ovog krsta kao specifičnog spomen-obeležija.

Kapela na Almaškom groblju podignuta je kao grobljanska kapela 1863. godine i posvećena je svetim apostolima Petru i Pavlu. Ovaj sakralni objekat je zadužbina vladike bačkog Platona Atanackovića o čemu svedoči mermerna ploča postavljena iznad glavnog ulaza kapele u okviru portala na frontalnoj strani objekta. Ktitorska ploča sa natpisom ovalnog je oblika i zapravo predstavlja medaljon na kojem je ispisan naziv kapele, ime ktitora, kao i godina njene izgradnje. Kapela je jednobrodni objekat sa apsidom i malim tornjem sa zvonikom. Zvona kapele kupljena su od priloga vernika 1926. godine i osveštao ih je vladika bački Irinej Ćirić o čemu svedoči uramljeni natpis o priložnicima koji je lociran na severnom zidu kapele. Kapela je malih dimenzija, površine 78 metara kvadratnih. Sa spoljašnje strane ima blago istureni portal koji nadvisuje ulazna vrata. Sa zadnje strane kapele, odnosno na donjem delu apside, nekada je postojao ulaz u kriptu koji je danas zazidan. U kripti se nalaze posmrtni ostaci više znamenitih ličnosti, uključujući i posmrtne ostatke ktitora kapele i njegovih bližih rođaka. U kripti se takođe nalaze i posmrtni ostaci episkopa Germana Opačića. Sa spoljne strane južnog zida kapele, prislonjen je još jedan nadgrobni spomenik u formi obeliska dok se na platou (stazi) ispred njega, nalazi grob jednog istaknutog stanovnika Novog Sada. Kapelu je osveštao Nikanor Grujić 11. jula 1863. godine. Enterijer kapele je skladan, ukrašen je freskama i u njemu dominira ikonostas u apsidalnom delu. Ikonostas i freske predstavljaju rad slikara Pavla Simića, dok je dekorativno-zlatarske radove izveo Nikola Dimšić. Na freskama na zapadnom zidu hrama nalaze se likovi prepodobne majke Angeline Branković i prepodobne majke Paraskeve, dok je na svodu hrama oslikana barokna kompozicija Bog Savaot sa četiri jevanđelista i sa anđelima. U temenu oltarske apside, oslikana je freska sa predstavom Svetog Duha predstavljena u formi goluba. Na ikonama u okviru ikonostasa predstavljeni su Isus Hrist, Blagovesti, Bogorodica sa Hristom, Sveti Sava, kao i Sveti Arsenije Sremac. Takođe, na ikonama u gornjem delu ikonostasa su ikone dvanaest apostola, Presvete Bogorodice i svetog Jovana Bogoslova. Barokni ikonostas sadrži i tzv. Carske dveri na kojima se nalazi i predstava “svevidećeg oka”. Na vrhu ikonostasa istaknut je krst sa Isusovim raspećem. U naosu kapele, nalazi se nadgrobna ploča episkopa Bačkog Germana Opačića. Restauracija ikona izvršena je u dva navrata, 1948. kao i 1973. godine a rekonstrukcija kompletne kapele sprovedena je 1989. i 1990. godine. O hronologiji rekonstrukcije objekta, svedoči ploča postavljena sa desne strane od ulaza u unutrašnjosti kapele. Grobljanska kapela na Almaškom groblju proglašena je zajedno sa grobljem, spomenikom kulture od izuzetnog značaja. S obzirom na njen kontekst nastanka, kao i na kriptu u kojoj se nalaze posmrtni ostaci znamenitih ličnosti iz prošlosti grada, kapela sadrži osobenu dimenziju koja se odnosi na kulturu sećanja Novog Sada.

Interesantnu činjenicu predstavlja i to što je 2002. godine, tzv. Odbor za zaštitu Almaškog groblja postavio drveni krst visok pet metara sa natpisom: “Nevinim žrtvama stradalim od zločinačke ruke 1941-1945”. Postavljanje ovog krsta je zapravo imalo za cilj da spreči izgradnju magistralnog puta od Partizanske do ulice Kornelija Stankovića, čija trasa danas prelazi preko rubnog dela groblja i dela grobnica budući da je put uprkos protestima i peticije protiv njegove izgradnje koju je potpisalo preko 30000 građana, ipak izgrađen na predviđenoj trasi. Postavljanje ovog krsta treba sagledati u kontekstu onovremenog sukoba dela građana i gradskih vlasti oko izgradnje saobraćajnice preko rubnog dela zaštićenog kompleksa istorijskog groblja, odnosno čin postavljanja kao i čin uklanjanja drvenog krsta, imao je složenu političku i stranačku konotaciju.

Uspensko groblje se nalazi u današnjoj Ulici Novosadskog sajma. Kao i sva istorijska groblja u Novom Sadu, sa izuzetkom Jeverejskog koje je nastalo početkom devetnaestog veka, formirano je 1860. godine u kontekstu onovremene urbanističke regulacije grada. Površina groblja iznosi oko 4 hektara i groblje se odlikuje sa nizom arhitektonski zanimljivih i monumentalnih nadgrobnih spomenika, kao i sa nekoliko grobnica znamenitih ličnosti koje su bile značajne za političku, društvenu i kulturnu prošlost Novog Sada. Poput ostalih istorijskih grobalja i Uspensko groblje je bilo aktivno do 1974. godine kada je stavljeno van funkcije. Od 1991. godine u skladu sa odredbama Odluke o sahranjivanju i grobljima, groblje je ponovo otvoreno za sahranjivanje pod posebnim uslovima koje važe i za ostala istorijska groblja na prostoru grada. Takođe, poput ostalih starih grobalja u Novom Sadu, stavljeno je pod zaštitu kao kulturno-istorijska prostorna celina ,,Groblja van upotrebe”. Pored toga, u sklopu groblja su zaštićeni i pojedinačni spomenici, odnosno grobna mesta znamenitih ličnosti.

Uspensko groblje u Novom Sadu

U okviru kompleksa groblja, nalazi se i zajednička grobnica u kojoj se nalaze posmrtni ostaci preminulih ruskih zarobljenih vojnika tokom Prvog svetskog rata sa specifičnim kamenim krstom na postamentu na kome je na mermernoj tabli uklesan natpis na ruskom jeziku: „Ruskim vojnicima umrlim ovde u zarobljeništvu od 1915. do 1918. g.“ Detaljnije o značaju ovog spomen-obeležija u kontekstu njegovog nastanka i značaja kao mesta sećanja biće ukazano kasnije u tekstu u okviru dela o Vojnom groblju na Trandžamentu u Petovaradinu s obzirom da se jako slično spomen-obeležije nalazi i na prostoru pomenutog Vojnog groblja. Inače, na prostoru Uspenskog groblja, postoji dosta grobova građana Novog Sada ruske nacionalne pripadnosti. Među njima je uočljiv broj spomenika preminulih pripadnika ruske Bele emigracije koji su se doselili u Novi Sad nakon Oktobarske revolucije 1917. godine. Na ovim grobovima na kojima su natpisi najčešće na ruskom jeziku, posebno su interesantni epitafi, uostalom kao i lične sudbine njihovih preminulih vlasnika.

Uspensko groblje u Novom Sadu

Na prostoru Uspenskog groblja se takođe nalazi nekoliko pojedinačnih grobova i spomenika, kao i kolektivna grobnica u kojoj su pokopani posmrtni ostaci jednog dela građana koji su bili sahranjeni na danas nepostojećem Svetojovanskom groblju a čiji su posmrtni ostaci preneseni na Uspensko groblje u aprilu 1921. godine. Spomenik ispod kojeg se nalazi zajednička grobnica prenetih posmrtnih ostataka sa Jovanskog groblja ima istaknutu arhitektonsku i umetničku vrednost. Današnja kapela na Uspenskom groblju je podignuta od materijala srušene Svetojovanske crkve u čijem se okruženju nalazilo Jovansko groblje. Svetojovanska crkva bila je posvećena Svetom Jovanu Preteči i nalazila se približno na mestu današnje osnovne škole Ivo Lola Ribar. Sudeći prema istorijskim izvorima Svetojovanska crkva je sagrađena 1767. godine na mestu starije grobljanske kapele koja je bila sazidana sredinom osamnaestog veka. Pravoslavno Jovansko groblje formirano je nakon zabrane sahranjivanja u starom gradskom jezgru gde su do tada sahranjivani stanovnici Novog Sada u okviru porti onovremenih crkava. Magistrat Novog Sada je 11. februara 1749. godine doneo odluku kojim se zabranjivalo sahranjivanje pokojnika u portama gradskih crkava, čime su ujedno određene i nove lokacije van onovremene površine grada za formiranje posebnih grobalja za svaku konfesiju. Tako je na onovremenoj nenaseljenoj periferiji grada, formirano Svetojovansko pravoslavno groblje. Ono se nalazilo u okolini Svetojovanske crkve i pružalo se pretežno duž današnje Ulice Vojvode Bojovića, kao i na delu Žitnog Trga. Tokom 2015. godine zaštitnim arheološkim iskopavanjima na ovom prostoru, pronađeno je preko tristotine skeletnih grobova iz osamnaestog veka koji su predstavljali deo nekadašnjeg Jovanskog groblja. Ovaj deo grada je ostao nenaseljen sve do prve polovine devetnaestog veka kada su počeli da ga intenzivno naseljavaju baštovani, ratari i stočari. Zbog ovog proširivanja stambenih delova Novog Sada, već sredinom devetnaestog veka ukazala se potreba da se groblje stavi van funkcije i da se formiraju dva nova groblja za vernike pravoslavne konfesionalne pripadnosti. Sahranjivanje na Svetojovanskom groblju je obustavljeno 1874. godine, odnosno nekoliko godina nakon formiranja Uspenskog i Almaškog groblja u sklopu onovremene urbanističke regulacije sprovedene zbog širenja grada. Nakon gašenja groblja, deo pokojnika je ekshumiran od strane svojih porodica i njihovi grobovi, kao i deo spomenika, kao što je pomenuto, premeštene su na prostor novoformiranog Uspenskog groblja. Ipak, većina grobnih mesta sa posmrtnim ostacima nekadašnjih građana Novog Sada, ostala je na ovoj lokaciji. Jedna od okolnih ulica na ovom prostoru nosi odnonim ,,Svetojovanska”, dok se nekada ceo ovaj deo Novog Sada prema tzv. Svetojovanskoj crkvi koja je ovde postojala sve do 1921. godine, zvao ,,Jovanski”. Inače, Svetojovanska crkva bila je teško oštećena prilikom bombardovanja Novog Sada 1849. godine, ali je prilozima vernika obnovljena već 1853. godine kada su izrađene i nove ikone, odnosno ikonostas koji je kasnije premešten u grobljansku kapelu na Uspenskom groblju. Iako nije bila parohijska crkva, u Crkvi svetog Jovana Preteče su se, pored toga što je obavljala primarnu funkciju grobljanske kapele, obavljala i bogosluženja sve do Carskog reskripta 1868. godine. Nakon toga, bogosluženja u Svetojovanskoj crkvi su obavljana samo uoči crkvene slave Ivanjdana. Krajem Prvog svetskog rata, crkva je pretrpela značajna oštećenja s obzirom da je bila oskrnavljena i opljačana. Nakon toga više nije obnavljana a odluka o njenom razgrađivanju doneta je 1921. godine uz uslov da se od dela njenog materijala načini nova grobljanska kapela na Uspenskom groblju.

Uspensko groblje u Novom Sadu

Grobljanska kapela na Uspenskom groblju je, kao što je predhodno istaknuto, sagrađena od delova porušene Crkve sv. Jovana Preteče 1927. godine i iz tog razloga je posvećena rođenju sv. Jovana Krstitelja. U temelje novoizgrađene kapele je ugrađena dvostruka olovna pločica koja je pronađena tokom razgradnje Svetojovanske crkve na kojoj se nalazio tekst iz 1755. godine koji se odnosio na osnivanje prve kapele na Jovanskom groblju koja se nalazila na mestu kasnije izgrađene Svetojovanske crkve. Kapela na Uspenskom groblju predstavlja jednostavan jednobrodni objekat sa istaknutim polukružnim zabatom na frontalmom delu kapele. Zvonik kapele je sagrađen naknadno kao zaseban objekat i lociran je pored nje. Ikonostas u kapeli je prenesen iz stare Svetojovanske crkve i delimično je modifikovan kako bi se uklopio u enterijer novoizgrađene kapele. Ikonostas predstavlja rad Jovana Klajića i ima određenu kulturno-istorijsku, odnosno umetničku vrednost. Nakon Drugog svetskog rata, formirana je zasebna mrtvačnica u sklopu starije grobljanske kuće koja takođe predstavlja zaseban objekat. Nastanak zasebne mrtvačnice vezan je za ideološke razloge, odnosno za potrebe porodica pojedinih pokojnika koji su bili ateisti i koji nisu želeli da se njihova tela nakon smrti nalaze u pravoslavnoj grobljanskoj kapeli. Ova mrtvačnica je bila u funkciji sve do 1974. godine kada je Uspensko groblje poput ostalih istorijskih grobalja u Novom Sadu stavljeno van funkcije. Od 1991. godine, grobljanska kapela iznova je aktivirana tako da danas ona iznova vrši i funkciju mrtvačnice. Pored toga, u njoj se obavlja i liturgija nedeljom, kao i tokom verskih praznika. Grobljanska kapela na Uspenskom groblju se često naziva i Ivanjdanska kapela.

Grobljanska kapela na Uspenskom groblju

Prostor Uspenskog groblja sadrži još jednu dodatnu dimenziju koja se tiče kulture sećanja Novog Sada, odnosno koja svedoči o ovom groblju kao specifičnom i višeslojnom prostoru sećanja, ali i mestu stradanja. Ta dimenzija je vezana za najtragičniji događaj u prošlosti Novog Sada koji se odigrao između 21. i 23. januara 1942. godine, odnosno vezan je za streljanja civila tokom Novosadske racije. U tom kontekstu, Uspensko groblje u Novom Sadu predstavlja lokaciju “kolektivne traume” i ujedno, jedan od najvećih stradarijuma na prostoru grada. Tagičan događaj o kome je reč, odigrao se na Uspenskom groblju trećeg dana racije, odnosno 23. januara, kada su mađarski fašisti na groblju streljali nekoliko desetina građana prvenstveno jevrejske i srpske nacionalne pripadnosti koji su na ovu lokaciju dovođeni pojedinačno ili u manjim grupama. Prema izjavama svedoka, na groblje su takođe dovožena tela građana streljanih na drugim lokacijama, tako da se na ovom prostoru nalazilo preko dve stotine tela ubijenih civila većinom koncentrisanih oko grobljanske kapele i mrtvačnice. Sva tela su kasnije odvezena kamionima u pravcu Dunava gde su bacana kroz rupe na ledu načinjene na smrznutoj površini reke. Prema nekim procenama na prostoru Uspenskog groblja ubijeno je i nekoliko žena i dece. Sudeći prema zapisnicima Anketne komisije za Bačku i Baranju koji su sastavljeni na osnovu izjava svedoka, mnogim telima su lobanje bile razmrskane zbog toga što su građani ubijani pucnjima u glavu iz neposredne blizine. Takođe, velikom broju tela su nedostajali prsti koje su po svemu sudeći hortijevci sekli kako bi sa njih skinuli nakit nakon predhodno izvršenog streljanja. Pored nakita i vrednijih stvari, sa pojedinih tela skinuti su i delovi garderobe, kao i obuća. Među žrtvama su između ostalih bili i grobar sa njegovom porodicom. Prema izjavi novopostavljenog grobara koji je na dužnost stupio 28. januara 1942. godine, odnosno pet dana nakon tragičnog događaja, zid mrtvačnice na groblju u dužini od oko 20 m bio je izrešetan mecima a po njemu su se takođe nalazili ostaci krvi streljanih građana. Unaokolo su se nalazili i razbacani delovi tela, prvenstveno odsečeni prsti. Uzimajući u obzir ovaj tragičan događaj, činjenica je da Uspensko groblje predstavlja mesto traume. Ipak, prilično je neverovatna činjenica da do danas nije postavljeno nikakvo spomen-obeležije na groblju koje bi obeležilo ovaj prostor kao mesto stradanja civila tokom Novosadske racije, te u tom smislu Uspensko groblje ne predstavlja lokaciju vezanu za zvaničnu gradsku politiku negovanja kulture sećanja i komemoracije. Zapravo, skoro sva mesta stradanja građana tokom Novosadske racije nisu obeležena, već funkciju centralnog mesta oficijalne gradske komemoracije predstavlja spomenik Jovana Soldatovića ,,Porodica” koji je lociran na Beogradskom keju, kao i spomen-obeležije postavljeno 2013. godine na prostoru novosadske gradske plaže Štrand na kojoj se zapravo nalazilo najveće stratište.

Uspensko groblje u Novom Sadu

Tzv. Kompleks katoličkog groblja obuhvata prostor koji je lociran preko puta Jodne banje, odnosno zauzima prostor duž većeg dela današnje Futoške i ulice Vojvode Knićanina. Površina groblja je nepravilnog pravougaonog, odnosno trapezastog oblika i u potpunosti je okružena zidom i ogradom. Sa dve strane je od okolnih objekata izdvojeno ulicama, dok je sa preostale dve strane groblje praktično stešnjeno uz okolne zgrade i kuće od kojih je izdvojeno samo zidom.

Tzv. Kompleks katoličkog groblja u Novom Sadu

Iako je najčešće poznato kao ,,Katoličko groblje”, celokupni kompleks zapravo čini pet relativno izdvojenih prostornih grobnih celina: Rimokatoličko, Evangelističko (Luteransko) i Reformatsko (Kalvinističko), zatim tzv. Nemačko groblje, kao i Vojno-Avijatičarsko groblje. Dominantnu površinu celog kompleksa zauzima Rimokatoličko groblje, dok nešto manji prostor površine od oko dva hektara zauzima prostorna celina na kojoj se nalaze izmešani grobovi reformatkse (kalvinističke), kao i grobovi evangelističke (luteranske) konfesionalne pripadnosti. Rimokatoičko groblje je od luteranskog i reformatskog simbolično prostorno razdvojeno monumentalnom kapijom u obliku slavoluka ispod koje prolazi centralna popločana staza, odnosno glavna putna komunikacija koja po dužini prolazi kroz čitav kompleks groblja.

Tzv. Kompleks katoličkog groblja u Novom Sadu

Rimokatolički deo groblja zauzima najznačajniji položaj, odnosno zauzima primarnu površinu čitavog kompleksa sa glavnom kapijom okrenutoj ka Futoškoj ulici. Iza njega, odnosno iza slavoluka, nalazi se Evangelističko (Luteransko) i Reformatsko (Kalvinističko) groblje, dok je iza njih locirana daleko manja i izolovana površina koju zauzima tzv. Nemačko groblje. U sklopu njega se nalazi zajednička grobnica u kojoj su sahranjeni posmrtni ostaci 33 nemačka vojnika. Trenutno se ovaj deo groblja nalazi u ruiniranom i prilično zapuštenom stanju. Na njemu se danas više ne obavlja sahranjivanje. Relativno malu površinu od oko 9000 metara kvadratnih zauzima i Avijatičarsko, odnosno Vojničko groblje. Osnovano je dvadesetih godina dvadesetog veka i njegov nastanak je vezan za osnivanje novosadske fabrike aviona ,,Ikarus” 1923. godine. Na njemu su sahranjeni vazduhoplovci Prvog vazduhoplovnog puka od kojih su mnogi izgubili živote vršeći ,,vojničke dužnosti”. Trenutno se nalazi u dosta lošem stanju sa malim brojem očuvanih spomenika. Ova parcela je danas ustupljena Katoličkom groblju i na njoj se takođe više ne obavlja sahranjivanje. Treba ipak napomenuti, da bez obzira na prostorna konfesionalna razgraničenja, u okviru kompleksa groblja, postoje pojedinačni grobovi sahranjenih građana koji nisu bili pripadnici konfesija kojima je pripadala dominantna većina pokojnika sahranjena u okviru površine ovog kompleksa. Odnosno, uočavaju se i grobovi pokojnika drugih konfesija, pre svega pravoslavne.

Tzv. Kompleks katoličkog groblja u Novom Sadu

Na Rimokatoličkom groblju, odnosno u njegovom centralnom delu postoji izgrađena mala kapela koju je sudeći po natpisu na mermernoj ploči iznad ulaznog portala izgradio 1875. godine Leopold Buker. Odnosno na okrugloj crnoj mermernoj ploči uokvirenoj dekorativnim ukrasima na fasadi uklesan je sledeći tekst na nemačkom jeziku: “Po,,većeno Elizabeti Buker. Izgradio njen suprug Leopold Buker godine 1875”. Kapela je sagrađena u neogotičkom stilu u duhu eklektike i predstavlja jednobrodni objekat pravougaone osnove sa petostranom apsidom i malim zvonikom na pročelju. Enterijer kapele je skladnih proporcija i u duhu neogotike odiše jednostavnošću i izveden je sa zasvođenim lukovima na tavanici. U apsidi kapele ne postoji karakterističan oltar već specifičan obredni sto iznad kojeg se na centralnom zidu apside nalazi slika raspeća koju sa strana simetrično na bočnim zidovima apside flanktiraju neogotički prozori. U sklopu tzv. Kompleksa katoličkog groblja, odnosno na prostoru Evangelističkog i Reformatskog groblja nekada je postojala Reformatska kapela i mrtvačnica skromnih dimenzija i jednostavnog arhitektonskog izgleda koja je bila u funkciji do zatvaranja groblja 1974. godine. Vremenom je objekat zapušten i devastiran do te mere da na njemu danas nisu vidljivi nikakvi verski simboli. Danas ovaj objekat koriste beskućnici.

Grobljanska kapela na prostoru tzv. Kompleksa katoličkog groblja u Novom Sadu

Ispred frontalnog dela, odnosno ispred ulaza u kapelu na Rimokatoličkom groblju nalaze se tri kamena krsta – Kalvarija, što simboliše Golgotu, odnosno ,,golo brdo” na kojem je prema hrišćanskom verovanju razapet Isus Hrist. Do nje iz pravca Futoške ulice vodi tzv. križni put koji se sastoji od četrnaest stajališta (postaja) i koji je za razliku od kapele u dosta lošem, odnosno zapuštenom stanju. Na nekoliko stajališta, odnosno tzv. štacija križnog puta sačuvani su reljefi u boji sa karakterističnim ikonografskim religijskim motivima. Treba napomenuti da su tri kamena krsta, kao i stajališta tzv. križnog puta na ovu lokaciju izmešteni 1930. godine zbog urbanističkih razloga. Izvorna lokacija novosadske Kalvarije nalazila se na uglu današnje Hajduk Veljkove i Futoške ulice, odnosno kod Pokrajinske bolnice. Interesantnu činjenicu predstavlja što su rimokatolički vernici i nakon izmeštanja novosadske Kalvarije na njenu sekundarnu lokaciju, odnosno na prostor Rimokatločkog groblja, sve do okončanja Drugog svetskog rata na Veliki petak obavljali religiski, odnosno verski obred simboličnog prelaženja Hristovog puta. Ova činjenica takođe predstavlja interesantan aspekt vezan za prostor ovog groblja, s obzirom da je pomenuta procesija predstavljala mesto kolektivnog okupljanja vernika u okviru ove prostorne celine.

Kalvarija na prostoru tzv. Kompleksa katoličkog groblja u Novom Sadu

Kompleks Rimokatoličkog groblja nastao je 1860. godine i nalazi se nedaleko od Crkve svetog Roka (nekadašnje grobljanske kapele) locirane u blizini u Futoškoj ulici u čijoj je okolini postojalo starije Rimoktoličko groblje formirano u drugoj polovini osamnaestog veka koje danas više ne postoji. Odlukom gradskih vlasti, od 1974. godine na kompleksu Rimokatoličkog groblja, kao i na ostalim grobljima lociranim u gradskim četvrtima Novog Sada, nije bilo dozvoljeno sahranjivanje, budući da je otpočelo formiranje novog ,,Gradskog groblja” namenjenog svim konfesijama i ateistima. Od 1991. godine kompleks Rimokatoličkog groblja ponovo je otvoren za sahranjivanje pod posebnim uslovima. Odnosno, dozvoljene su sahrane samo vlasnicima postojećih grobnih mesta i grobnica, tj. njihovim naslednicima i bližim rođacima.

Križni put na prostoru tzv. Kompleksu katoličkog groblja u Novom Sadu

S obzirom na istaknuti istorijski značaj, brojne arhitektonski značajne i monumentalne spomenike, kao i na činjenicu da su na ovom groblju sahranjene brojne značajne ličnosti rimokatoličke, evangelističke i reformatorske veroispovesti bitne za prošlost Novog Sada, još tokom osamdesetih godina XX veka, pojedina grobna mesta stavljena su pod zaštitu. Danas je ceo kompleks Rimokatoličkog groblja, zajedno sa ostalim istorijskim gradskim grobljima na prostoru Novog Sada zaštićen u okviru prostorno kulturno-istorijske celine „Groblja van upotrebe”.

Tzv. Kompleks katoličkog groblja u Novom Sadu

Reformatorsko-Evangelističko groblje, odnosno Reformatorsko i Evangelističko groblje locirani su na zajedničkoj parceli u Ulici Branka Bajića čija površina iznosi oko 2 hektara. Ipak, u okviru groblja, jasno su izdvojeni grobovi prema konfesionalnoj pripadnosti preminulih, tako da se ono zapravo sastoji od dva dela koje razdvaja glavna staza. Sa desne strane staze od glavnog ulaza nalaze se grobovi i spomenici nekadašnjih stanovnika Novog Sada koji su bili slovačke nacionalne pripadnosti i luteranske, tj. evangelističke provincijencije, dok su sa leve strane staze locirani grobovi građana čiji je nacionalni identitet bio mađarski i koji su pripadali reformatskoj, odnosno kalvinističkoj konfesiji. Groblje se odlikuje brojnim spomenicima različitih estetskih karakteristika, kao i sa nekoliko grobova znamenitih ličnosti za prošlost grada kao i za istoriju kulturnog života slovačke zajednice u Novom Sadu. Groblje je nastalo u devetnaestom veku i bilo je aktivno do 1974. godine. Kasnije je na osnovu odluke gradskih vlasti delimično iznova aktivirano pod posebnim uslovima tako da je danas moguće polaganje urni sa pepelom dok sahranjivanje inhumacijom nije dozvoljeno. Poput ostalih istorijskih grobalja u Novom Sadu i ovo groblje je zaštićeno u okviru prostorno kulturno-istorijske celine „Groblja van upotrebe”. U okviru Reformatskog groblja, odnosno na levoj strani od centralne staze na groblju, nalazi se objekat koji je do 1974. godine vršio funkciju Reformatske kapele, mrtvačnice, kao i stambene jedinice namenjene grobaru. Objekat se ne odlikuje nikakvim značajnim arhitektonskim izgledom, danas se nalazi u prilično zapuštenom stanju i koristi se kao stambena jedinica.

Rusinsko, odnosno grko-katoličko groblje, nalazi se u ulici Bulevar kralja Petra I. Poput većine istorijskih grobalja u Novom Sadu, formirano je 1860. godine i na njemu su sahrane obavljane do 1974. godine kada je stavljeno van upotrebe. Ponovo je aktivirano 1984. godine kada je ujedno proglašeno i spomenikom kulture. Međutim, danas na groblju više nije dozvoljeno sahranjivanje već samo polaganje urni sa pepelom pod posebnim uslovima donesenim u okviru Odluke o grobljima i sahranjivanju iz 1991. godine. Od 1991. godine je poput ostalih istorijskih grobalja Novog Sada i Rusinsko groblje zaštićeno u okviru prostorno kulturno-istorijske celine „Groblja van upotrebe”. Groblje ima površinu od oko 5000 metara kvadratnih i odlikuju ga interesantni spomenici, kao i nekoliko grobnica značajnih ličnosti vezanih za prošlost grada, kao i za istoriju rusinske zajednice i njenog kulturnog i prosvetnog delovanja u Novom Sadu. Iz tog razloga, na groblju je posebno zaštićeno jedno grobno mesto sa spomenikom.

Jevrejsko groblje obuhvata površinu od približno 1,5 hektara i nalazi se u Ulici Doža Đerđa u neposrednoj blizini tzv. Kompleksa katoličkog groblja. Najstariji sačuvani spomenici na Jevrejskom groblju datiraju sa početka devetnaestog veka. Poput ostalih istorijskih grobalja u Novom Sadu, bilo je aktivno do 1974. godine. Od 1984. godine, iznova je otvoreno za sahranjivanje pod posebnim uslovima. Danas je poput ostalih istorijskih grobalja u Novom Sadu i Jevrejsko groblje zaštićeno u okviru prostorno kulturno-istorijske celine „Groblja van upotrebe”. Na čitavom nizu grobnica, odnosno spomenika koji se međusobno razlikuju po svojim arhitektonskim karakteristikama, uočljivi su simboli vezani za judeizam čime je konfesionalni, odnosno verski i etnički identitet sahranjenih građana jasno naglašen. Inače, pre formiranja ovog groblja, u Novom Sadu su postojala dva starija groblja na kojima su sahranjivani pripadnici jevrejske nacionalne zajednice u gradu. Prvo i najstarije, bilo je približno locirano na uglu današnje Ulice Kralja Aleksandra i Bulevara Mihajla Pupina, odnosno nalazilo se u onovremenoj Gospodskoj ulici pored stare Sinagoge sagrađene 1717. godine koja se nalazila pored današnjeg hotela Vojvodine. Na njemu su se sahrane obavljale od 1717. do 1749. godine kada je prema odluci Magistrata izmešteno na onovremeni obod grada pored rukavca Dunava. To drugo groblje u Novom Sadu na kojem su sahranjivani Jevreji nalazilo se u današnjoj ulici Alekse Šantića (nekadašnjoj Hunjadijevoj) i bilo je aktivno od sredine osamnaestog do početka devetnaestog veka od kada se formira danas jedino sačuvano Jevrejsko groblje u Ulici Doža Đerđa. Prilikom osnivanja današnjeg Jevrejskog groblja, premešten je manji deo nadgrobnih spomenika sa starog groblja koje se nalazilo na mestu današnje osnovne škole Sonja Marinković u Ulici Alekse Šantića.

Jevrejsko groblje u Novom Sadu

U sklopu današnjeg Jevrejskog groblja, 1905. godine izgrađena je i reprezentativna kapela koja se u arhitektonskom i estetskom smislu odlikuje sa nekoliko dekorativnih jevrejskih simbola na njenim prozorima, kao i na fasadi. Kapela na centralnom delu ima i izgrađenu manju kupolu. Pored monumentalnog ulaznog portala i centralnog ulaza oivičenog stubovima iznad kojih se nalazi kružni prozor izveden u formi vitraža sa simbolom Davidove zvezde, na levoj strani spoljašnjeg zida kapele sa unutrašnje strane groblja nalazi se i ugrađena mermerna ploča iz druge polovine osamnaestog veka sa tekstom molitve na hebrejskom koja je preneta sa starijeg (predhodnog) Jevrejskog groblja. Pored nje, sa unutrašnje strane groblja, nalaze se dva velika uniformna pravougaona prozora na kojima takođe postoje simboli Davidove zvezde. Enterijer kapele je skladan i ukrašen lukovima na tavanici koje se nadovezuju na kupolu, kao i sa nekoliko crnih mermernih i drugih ploča sa različitim natpisima. Tako iznad glavnog ulaza u kapelu postoji ploča sa natpisom na jevrejskom jeziku koja sadrži tekst molitve, dok se na unutrašnjem zidu između velikih prozora okrenutih ka unutrašnjoj strani groblja nalazi crna mermerna ploča oivičena zlatnim okvirom koja sadrži tekst na mađarskom jeziku koji upućuje na godinu gradnje kapele, njenog arhitektu, onovremenog nadrabina jevrejske (verske) opštine, kao i na istaknute onovremene članove jevrejske verske zajednice u Novom Sadu. Pored navedenog, sadržaj teksta na ploči glasi:

Bogu u slavu i čast uspomene naših dragih pokojnika, podignut je ovaj sveti hram 5665 (hebr.) – (1905) godine od strane novosadske Hevre Kadiše (…) Svevišnji, gospodaru života i smrti! Udeli dušama naših pozdravljenih tvoju nebesku nagradu i dozvoli im da uživaju u slavi tvog sjaja! Budi pozdravljen o Svevišnji, čije je pouzdano obećanje: “Mrtvi će mi se jednom vaskrsnuti”. Amen.

Grobljanska kapela na Jevrejskom groblju

Pored pomenutih natpisa u unutrašnjosti kapele sa leve strane zida od ulaza postoji i mermerna ploča sa imenima sahranjenih vojnika u Prvom svetskom ratu koji su služili u Austrougarskoj vojsci, kao i sa imenima preminulih ruskih zarobljenika jevrejske nacionalne pripadnosti.

Jevrejsko groblje u Novom Sadu

U kontekstu proučavanja kulture sećanja, kako individualne, tako i kolektivne, Jevrejsko groblje u Novom Sadu predstavlja posebno interesantnu lokaciju koja se svakakako kao celina može definisati kao ,,prostor sećanja” i koja predstavlja značajan segment prošlosti Novog Sada i identiteta njegovih građana. Ovome posebno doprinosi činjenica što se u sklopu Jevrejskog groblja nalazi spomen-obeležije poznato pod nazivom „Spomenik žrtvama fašističkog terora“, koje zapravo predstavlja jedno od dva ključna mesta oficijalne gradske komemoracije žrtvama Holokausta u Novom Sadu. Kao jedno od tri glavna spomenička obeležja na prostoru grada posvećeno civilnim žrtvama stradalim u Drugom svetskom ratu, ovaj spomenik zajedno sa monumentom „Porodica“ posvećenim žrtvama Novosadske racije i spomen-pločom na Sinagogi posvećenoj deportaciji novosadskih Jevreja, predstavlja mesto zvanične komemoracije predstavnika grada i lokaciju od krucijalne važnosti za negovanje kulture sećanja na stradale civile tokom Drugog svetskog rata na prostoru Novog Sada. Takođe, ova lokacija zajedno sa Sinagogom, u simboličkom smislu čini ključnu tačku vezanu za žrtve Holokausta na prostoru grada, odnosno predstavlja lokaciju komemoracije i mesta sećanja na građane Novog Sada jevrejske nacionalne pripadnosti koji su stradali tokom Drugog svetskog rata. Dan sećanja i oficijalne gradske komemoracije koja se odnosi na spomen-obeležije na ovoj lokaciji predstavlja 27. januar koji je inače ustanovljen kao Međunarodni dan sećanja na žrtve Holokausta. Za razliku od ove lokacije, spomen-obeležije na Sinagogi ima naglašeni lokalni karakter i vezano je za 26. april, odnosno za dan kada se obeležava početak deportacije novosadskih Jevreja u koncentracione logore smrti. Spomen-obeležije na Jevrejskom groblju izrađeno je od belog mermera i na njemu su predstavljeni jevrejski nacionalni i verski simboli – sedmokraki jevrejski svećnjak (menora) i predstava Davidovog štita tj. zvezde (Magen David), čime je i na ovaj način dodatno naglašena etnička atribucija žrtava kojima je ovaj spomenik podignut. Ceo prostor Jevrejskog groblja u sklopu čije celine se nalazi i ovo spomen-obeležje, zapravo ima naglašeni komemorativni karakter i predstavlja višedimenziono mesto sećanja koje pored Sinagoge ima krucijalan značaj u kontekstu identifikacije i kolektivnog identiteta pripadnika jevrejske zajednice u Novom Sadu. Takođe, kompleks Jevrejskog groblja predstavlja i prostor ,,kolektivne traume” jedne nacionalne i verske zajednice, budući da su na mnogim pojedinačnim grobovima ispisana imena poginulih u koncentracionim logorima smrti ili na nekim drugim nepoznatim lokacijama u sklopu etnocida koji je tokom Holokausta sproveden nad pripadnicima jevrejske zajednice. U tom smislu, brojni grobovi locirani na Jevrejskom groblju u Novom Sadu sadrže natpise koji upućuju na imena i sudbinu žrtava i kao takvi zapravo predstavljaju simbolično mesto konačnog počinka brojnih građana Novog Sada jevrejske etničke pripadnosti čiji posmrtni ostaci nikada nisu pronađeni ili koji su pokopani u sklopu masovnih grobnica rasutih širom Evrope koje su nastale kao rezultat genocidnih i zločinačkih poduhvata u sklopu tzv. Konačnog rešenja.

„Spomenik žrtvama fašističkog terora“ na prostoru Jevrejskog groblja

Jevrejsko groblje je u nekoliko navrata u poslednjih nekoliko godina bilo na meti huligana, tako da su pojedini izuzetno vredni nadgrobni spomenici oštećeni, oboreni i polomljeni.

Jevrejsko groblje u Novom sadu sa kapelom

Nazarensko groblje zahvata površinu od oko 700 metara kvadratnih i locirano je na Kisačkom putu, severozapadno od Almaškog groblja. Do danas je na njemu ostao sačuvan mali broj grobova i spomenika, ali se na osnovu njih može konstatovati da je groblje nastalo sredinom devetnaestog veka. Kao i ostala istorijska groblja na prostoru Novog Sada, bilo je aktivno do 1974. godine. Deceniju kasnije, odnosno 1984. godine odlukom onovremenih gradskih vlasti, groblje je opet aktivirano, ali je na njemu dozvoljeno samo polaganje urni u već postojeća grobna mesta. Iste godine je proglašeno i spomenikom kulture. Od 1991. godine je poput ostalih istorijskih grobalja Novog Sada i Nazarensko groblje zaštićeno u okviru prostorno kulturno-istorijske celine „Groblja van upotrebe”. Ono danas, pored Nazarenskog molitvenog doma, predstavlja ključnu tačku u kontekstu identifikacije stanovnika Novog Sada koji praktikuju obrede prema nazarenskim verskim učenjima. Ujedno, Nazarensko groblje predstavlja najbitnije materijalno svedočanstvo koje govori o prošlosti nazarenske verske zajednice na prostoru Novog Sada.

Rimokatoličko groblje Majur, odnosno Novomajursko groblje locirano je u produžetku porte Crkve svetog Roka u Petrovaradinu, na putu prema Sremskim Karlovcima. Groblje je nastalo u okolini nekadašnje grobljanske kapele svetog Roka na čijem mestu je kasnije izgrađena prva crkva čija je gradnja započela 1759. godine. Danas se na istoj lokaciji nalazi Crkva svetog Roka koja je sagrađena 1808. godine i koja se odlikuje neoklasicističkim i baroknim arhitektonskim elementima. Na Novomajurskom groblju su još od kraja osamnaestog veka sahranjivani žitelji lokalne župe, odnosno na njemu su sahranjivani stanovnici Novog Majura (tzv. Rokovog dola) koji su pretežno bili Šokci i Bunjevci i koji su naseljavali prostor Petrovaradina još od kraja šesnaestog veka. Većina grobova na ovom groblju pripada upravo pokojnicima ovih etničkih zajednica, kao i pripadnicima hrvatske nacionalne pripadnosti, odnosno nekadašnjim stanovnicima Petrovaradina koji su pretežno bili rimokatoličke konfesionalne provincijencije. Groblje je aktivno i danas, iako igra sekundarnu ulogu u odnosu na groblje locirano na Trandžamentu. U sklopu groblja postoji i kameni centralni grobljanski krst izgrađen 1918. godine na čijem postamentu je uklesan natpis ,,Spomen Bogu na slavu i na spas duša sviju viernih!”.

Groblje Trandžament, u svom sklopu zapravo obuhvata Staro katoličko groblje (Staro majursko groblje), koje se nalazi u Ulici Dunavske divizije na Trandžamentu, zatim tzv. Novo staromajursko groblje, koje se nadovezuje na Staro katoličko, tj. Staro majursko groblje, Vojno groblje i tzv. Muslimansko groblje.

Staro katoličko groblje ili Staro majursko groblje obuhvata površinu lociranu pored Vojnog groblja i datira iz 1748. godine. Nastalo je nakon gašenja starijeg groblja na Starom Majuru (Ljudevitovom Dolu) koje je postojalo početkom osamnaestog veka u okolini stare isusovačke crkve na čijem je mestu danas locirana novija Crkva Uzvišenjana svetog Križa sagrađena 1812. godine. Staro majursko groblje se odlikuje nizom starih i arhitektonski interesantnih spomenika i grobnica, kao i sa nekoliko grobnica znamenitih ličnosti iz prošlosti Petrovaradina i Novog Sada. Na ovom groblju su u početku sahranjivani stanovnici Petrovaradina (pretežno Starog Majura) rimokatoličke konfesionalne pripadnosti. Od 1974. godine, odnosno nakon gašenja istorijskih grobalja na prostoru Novog Sada, u sklopu ovog groblja su počeli da se sahranjuju i pripadnici drugih konfesija. Groblje je aktivno i danas, ali se prostorno više ne širi. U njegovom sklopu se nalazi i manja kapela novijeg datuma izgradnje.

Katoličko, ili tzv. Novo staromajursko groblje takođe je locirano u Ulici Dunavske divizije. Nastalo je početkom devetnaestog veka zbog potrebe proširenja Starog katoličkog, odnosno Starog majurskog groblja od kojeg ga danas razdvaja sporedna putna komunikacija. Izuzev brojnih zanimljivih spomenika i grobnica u središtu istorijskog dela ovog groblja se nalazi visoki kameni grobljanski krst na postamentu koji je izgrađen 1908. godine i koji predstavlja najmarkantniju i centralnu tačku u okviru groblja.

U sklopu ovog groblja takođe se nalazi i zajednička grobnica partizana koji su streljani u Vukovaru 19. oktobra 1941. godine i čiji su posmrtni ostaci kasnije preneseni i pokopani na ovoj lokaciji. Kamena grobnica u kojoj počivaju posmrtni ostaci devetnaest osoba predstavlja spomen-obeležije i mesto sećanja na streljane pripadnike partizanskih odreda i lokalne ilegalne grupe Narodnooslobodilačke vojske koja je delovala na prostoru Petrovaradina. U tom kontekstu, ova grobnica predstavlja lokaciju oficijalne gradske komemoracije, kao i memorijal na stradale pripadnike antifašističkog pokreta koji su streljani po odluci Vojnog suda kvazipolitičke nacističke Nezavisne države Hrvatske. S obzirom na njen memorijalni i komemorativni značaj, pomenuta grobnica sa spomen-obeležijem zauzima značajno mesto u okviru negovanja kulture sećanja i kolektivne memorije Novog Sada i Petrovaradina.

Do 1968. godine na ovom groblju su sahranjivani isključivo pokojnici rimokatoličke veroispovesti, dok se danas sahranjuju preminuli građani koji su pripadali različitim konfesijama. Tokom protekle dve decenije ovaj deo groblja na Trandžamentu je u velikoj meri proširen s obzirom na činjenicu da pored danas najvećeg i glavnog višekonfesionalnog centralnog Gradskog groblja koje od 1974. godine postoji u Novom Sadu, groblje na Trandžamentu predstavlja jedino aktivno groblje na prostoru Novog Sada i Petrovaradina na kome je dozvoljeno širenje, odnosno formiranje novih grobnih mesta.

Vojno groblje je najstarije groblje na Trandžamentu oko koga se kasnije formiralo civilno groblje. Ujedno, s obzirom na činjenicu da je nastalo najksanije tokom prve polovine ili sredine osamnaestog veka, ono predstavlja najstarije do danas sačuvano groblje na prostoru Novog Sada i Petrovaradina. Ovo groblje je zapravo treće vojničko groblje na prostoru Petrovaradina koje je nastalo od perioda početka gradnje Petrovaradinske tvrđave. Najstarije vojno groblje se nalazilo na prostoru današnje Vojne bolnice u Podgrađu i bilo je aktivno krajem sedamnaestog veka. Sa ovog groblja je do danas ostao sačuvan samo jedan nadgrobni spomenik koji je pripadao jednom od graditelja Petrovaradinske tvrđave i koji je sekundarno ugrađen u jedan od unutrašnjih zidova nekadašnjeg Franjevačkog samostana, odnosno današnje Vojne bolnice. Spomenik ovog inženerskog pukovnika se odlikuje posebno interesantnim epitafom. Drugo vojno groblje u Petrovaradinu nastalo je krajem sedamnaestog veka i bilo je locirano sa desne strane puta iza Beogradske kapije duž današne lokacije Molinarijevog parka. Danas ne postoje vidljivi ostaci ovog groblja iako se ispod površine zemlje nalazi nekoliko hiljada neiskopanih grobova, odnosno posmrtnih ostataka austrijskih i osmanskih vojnika stradalih u velikim bitkama koje su se odigrale u okolini Petrovaradinske tvrđave. Sahranjeni na ovim danas nepostojećim vojnim grobljima su većinom poginuli vojnici različite etničke i verske pripadnosti, kao i različitog regionalnog tj. geografskog porekla koji su stradali prilikom opsade Petrovaradnina 1694. godine, kao i onih koji su poginuli tokom čuvene i izuzetno značajne Bitke kod Petrovaradina 1716. godine.

Na današnjem Vojnom groblju postoji čitav niz nadgrobnih spomenika vojnih lica različite konfesionalne i etničke pripadnosti iz različitih perioda prošosti od prve polovine, odnosno sredine osamnaestog veka do početka Drugog svetskog rata. Sudeći po natpisima na spomenicima, sahranjeni na Vojničkom groblju u Petrovaradinu su uz nekoliko izuzetaka, dominantno pripadnici muškog pola koji su poginuli ili umrli od posledica ranjavanja u ranoj ili u srednjoj godišnjoj dobi, što je generalno karakteristika za opšti profil osoba sahranjenih na vojničkim grobljima. Specifičnost ovog groblja predstavljaju sačuvani nadgrobni spomenici od kojih su neki uniformni, dok se većina odlikuje različitim arhitektonskim, estetskim i ikonografskim elementima uključujući različito stilski oblikovane natpise na različitim pismima, kao i epitafe na različitim jezicima. Tako su na spomenicima imena poginulih i epitafi ispisani latinicom, goticom, ćirilicom, odnosno natpisi koji se uočavaju na spomenicima su na nemačkom, mađarskom, srpskom, slovačkom, češkom, poljskom, latinskom, kao i na arapskom jeziku. Pored pomenutih, na groblju su sahranjeni i vojnici albanske nacionalne pripadnosti.

Najveći broj sahranjenih vojnika stradao je tokom jednoipogodišnje opsade Petrovaradinske tvrđave u vreme revolucionarne 1848. i 1849. godine kada su u okolini tvrđave vođene intenzivne bitke. Upravo vezano za ove događaje na centralnom delu Vojnog groblja izgrađeno je monumentalno kameno spomen-obeležije u formi masivnog mermernog obeliska piramidalnog oblika ukrašenog elementima poput metalnog krsta na njegovom vrhu i metalnim pločama na bočnim stranama spomenika sa natpisima na nemačkom jeziku i osobenim ikonografskim tj. heraldičkim prikazom. Spomenik se nalazi iznad kolektivne grobnice u kojoj su sahranjeni izginuli pripadnici komandnog kadra austrijske vojske. Podignut je 1850. godine od strane pripadnika 22. pešačkog bataljona na spomen poginulim saborcima, odnosno u spomen na stradale oficire, vojnike i plemiće tokom Revolucije 1848. i 1849. godine. Natpis na jednoj od ploča govori o broju stradalih tokom dve revolucionarne godine pod zidinama Petrovaradinske tvrđave čiji se posmrtni ostaci nalaze u okviru ovog groblja i grobnice. Sudeći po natpisu u sukobima tokom revolucionarnih godina je u okolini Petrovaradinske tvrđave stradalo 60 oficira, 1 vojni lekar i 1229 vojnika.. Među stradalim vojnicima koji su se borili na austrijskoj strani ima i veliki broj Srba. Činjenica da je nakon godinu dana od ratnih zbivanja izgrađeno ovo spomen obeležje sa kolektivnom grobnicom svedoči o tome da je lokacija Vojnog groblja predstavljala mesto komemoracije i mesto sećanja sa izraženim narativima preživelih o minulim događajima. Takođe, spomen-obeležije koje predstavlja centralni memorijal na stradale vojnike, svedoči ujedno i o onovremenim političkim tendencijama pobedničke (austrijske) strane u sukobu. Svakako, narativi o ovim događajima su postepeno bledeli kako su proticale decenije i kako su u skladu sa tim polako umirali i akteri koji su bili učesnici sukoba u okolini Petrovaradinske tvrđave 1848. i 1849. godine. Prelomna godina, kada ova lokacija, odnosno centralni spomenik na njoj, prestaje da bude mesto žive, odnosno aktivne komemoracije i kolektivne memorije političkih (državnih) subjekata je 1918. kada dolazi do raspada Austrougarske monarhije nakon njenog poraza u Prvom svetskom ratu. Moguće je ipak da su pojedini aspekti živih sećanja na ovaj memorijal u izvesnom smislu oslabili, barem što se tiče onovremene komememoracije i kulture sećanja na državnom nivou, još 1867. godine, odnosno nakon Austro-ugarske nagodbe. Takođe, sa druge strane, verovatno su izvesna sećanja ipak opstala i nakon 1918. godine, budući da memorijal predstavlja i spomenih Srbima, kao i ostalim Slovenima koji su ratovanjem na austrijskoj strani u konfliktu nastojali da se izbore za veća građanska prava u okviru Habzburške monarhije, odnosno da se odupru intenzivnom procesu Mađarizacije. Ipak, ove konstatacije predstavljaju samo hipotezu koju za sada nije moguće utvrditi bez serioznijih istraživanja.

Posebno interesantnu celinu u okviru kompleksa Vojnog groblja na Trandžamentu predstavlja parcela sa 45 uniformnih jednostavnih kamenih krstova sa metalnim pločicama na kojima su bila ispisana imena francuskih vojnika koji nisu poginuli tokom borbe već su preminuli od epidemije tzv. Španske groznice (gripa), 1918. godine. Francuski vojnici su kao saveznici zajedno sa pobedničkom srpskom vojskom 9. novembra 1918. godine kroz Beogradsku kapiju ušli u Petrovaradin i Novi Sad nakon povlačenja austro-ugarskih trupa iz grada. Krstovi su jednostavnog oblika i danas na najvećem broju njih više ne postoje sačuvane metalne pločice sa imenima i prezimenima sahranjenih vojnika. Ipak sudeći po sačuvanim pločicama može se konstatovati da je među francuskim vojnicima bilo i vojnika poreklom iz Afrike koji su u sklopu francuske vojske služili kao najamnici.

U okviru Vojnog groblja na Trandžamentu su sahranjene i neke istaknutije ličnosti koji su obavljale vojničku službu. Zbog kulturno-istorijske vrednosti, pojedina grobna mesta, uključujući i pomenuti kameni spomenik u formi obeliska, nalaze se na listi zaštićenih spomenika kulture. Kao što je istaknuto, na Vojnom groblju dominiraju grobovi sahranjenih muškaraca, iako postoji i par retkih izuzetaka, odnosno zalutalih grobnih mesta pripadnica ženskog pola. U okviru površine Vojnog groblja, odnosno na njegovom obodu nalazi se nekoliko grobova sa spomenicima vojnika koji su pripadali islamskoj veroispovesti. Međutim, decenijama kasnije, odnosno od 1980. godine na rubu Vojnog groblja počelo je da se formira tzv. Muslimansko groblje na kojem su sahrane obavljane protivno odluci o sahranjivanju i grobljima. Sa ovom praksom se prekinulo 1992. godine kada je na centralnom Gradskom groblju u Novom Sadu omogućeno razgraničeno sahranjivanje po konfesijama čime je obezbeđeno mesto i za sahranjivanje građana muslimanske veroispovesti. Vojno groblje je decenijama bilo zapušteno, zbog čega je na njemu dolazilo do neobičnih sahrana poput sahranjivanja kućnih ljubimaca. Ipak, bez obzira što se ovakvim ukopima, Vojno groblje zapravo delimično devastiralo i narušavalo u kontekstu njegove jasno određene izvorne namene i koncepcije, treba pomenuti jedan interesantan kameni spomenik nastao šezdesetih godina dvadesetog veka koji je posvećen uginulom kućnom ljubimcu, odnosno psu od strane njegovog vlasnika na kome stoji uklesan citat ,,Vernost za vernost. Moja dobra i verna kuca Rita 1964 -19”. Dakle, na nadgrobnom spomeniku je pored specifičnog epitafa uklesana godina rođenja (ili možda usvajanja), ali ne i smrti uginulog kućnog ljubimca. Ovaj spomenik, iako potpuno odvojen od konteksta vezanog za primarni kulturno-istorijski značaj Vojnog groblja u Petrovaradinu, više nego slikovito ukazuje na ovu lokaciju kao na mesto individualnog sećanja, odnosno na Vojno groblje u Petrovaradinu kao na višedimenzionalni ,,prostor sećanja” na kojem očigledno postoje kompleksne i krajnje neočekivane dimenzije lične kulture sećanja pojedinih stanovnika Petrovaradina i Novog Sada, odnosno u konkretnom slučaju, osobe koja je svom kućnom ljubimcu posvetila spomenik prilično upečatljivih dimenzija i arhitektonskog oblika. Svakako, ostaje otvoreno pitanje da li je spomenik i zaista načinjen za kućnog ljubimca, ili je vlasnik eventualno pristupio modifikaciji jednog od brojnih starijih spomenika u okviru ovog groblja na kojima ne postoje nikakve oznake, odnosno natpisi koji bi ukazivali na personalizaciju pojedinih grobnih-mesta, tj. pokojnika. U svakom slučaju, navedeni primer je izuzetno interesantan i značajan za percepciju grobalja kao kompleksnih prostora ličnih i kolektivnih sećanja. Odnosno, posmatran u datom vremenskom i prostornom kontekstu, predstavlja svakako jedinstveno neobičan fenomen iz koga se isčitavaju različiti emotivni aspekti lične kulture sećanja jednog pojedinca.

Na rubnom delu Vojnog groblja na Trandžamentu, postoji i spomen-obeležije u obliku ruskog pravoslavnog osmokrakog krsta posvećeno preminulim ruskim vojnicima zarobljenim u Prvom svetskom ratu. Kameni spomen-krst na postamentu čiji je deo stilizovan na način da asocira na oblik tenkovske granate, izgrađen je na lokaciji grobnice u kojoj se nalaze ostaci 96 vojnika ruske vojske koji su period od zarobljavanja pa do svoje smrti proveli u austougarskim logorima. Većina žrtava je u jednom periodu bila smeštena u improvizovane logorske barake na staroj novosadskoj železničkoj stanici i preminula je od posledica ranjavanja, kao i od posledica bolesti zadobijenih zbog neadekvatnih životnih uslova u logoru. Iako danas praktično ne postoji nikakvo sećanje na tragično stradale ruske zarobljenike, u periodu između dva svetska rata pripadnici Bele emigracije koji su se nakon Oktobarske revolucije nastanili u Novom Sadu su kroz delovanje novosadskog ogranka Ruske matice ovim lokacijama pridavali poseban značaj. O tome svedoči i činjenica da je postojala inicijativa da se sagradi ruska spomen-crkva Blagopočivšem kralju Aleksandru I Ujedinitelju na uglu Futoške i Ulice Braće Ribnikar u čijoj bi kripti bili pohranjeni zemni ostaci 204 ruska vojna zarobljenika koji su između 1915. i 1918. preminuli u Novom Sadu. Iako su sredstva za gradnju hrama bila obezbeđena, izbijanje Drugog svetskog rata i kasnije političke konstelacije su zauvek zaustavile realizaciju ovog plana. Ruski zarobljenici koji su u Novom Sadu preminuli od iscrpljenosti i različitih zaraznih bolesti koje su izbijale zbog izuzetno loših higijenskih uslova koji su vladali u logoru u kome su bili stacionirani, najvećim delom su od strane austrougarske vojske bili zarobljeni na Galicijskom frontu. Spomenik na Vojnom groblju na Trandžamentu i identično spomen-obeležje koje je iste 1929. godine postavljeno na Uspenskom groblju u Novom Sadu, izgrađena su sredstvima ruske Bele emigracije, odnosno novosadskog ogranka kulturno prosvetnog udruženja ,,Ruska matica” i njihov arhitekta je bio Georgij Nikolajevič Šreter. Izvorni oblici ovih spomenika su bili nešto drugačiji od današnjih rekonstruisanih spomenika na Uspenskom i na Vojnom groblju. Odnosno, izvorno su se na masivnim stepenastim kamenim postoljima uzdizali drugi manji postamenti načinjeni od po četiri originalne gvozdene topovske granate koje su bile umetnute u vertikalna kamena ležišta i iznad kojih su se uzdizali veliki i vitki osmougaoni. tj. tzv. ruski krstovi. Na donjim kvadratnim postoljima spomenika, sa sve četiri strane nalazile su se po četiri bele mermerne ploče. Na frontalnim pločama je na ruskom jeziku bio ispisan tekst: ,,Ruskim vojnicima, ovde umrlim u zarobljeništvu 1915 – 1918. g. – Ruska matica 1929 g.”. Nakon Drugog svetskog rata, veći deo od preko 2000 Rusa koji se naselio u Novom Sadu posle Oktobarske revolucije je nakon uspostavljanja komunističkog režima u tadašnjoj FNRJ emigrirao na Zapad. Odlazak većine pripadnika ruske zajednice, novouspostavljene političke i društvene okolnosti, kao i čitav korpus drugih faktora, uzrokovali su da ova dva spomen-obeležija vremenom skoro u potpunosti propadnu. Odnosno, tokom sedamdeseth godina dvadesetog veka, oba spomenika su skoro u potpunosti bila srušena. Devedesetih godina spomenik na Uspenskom groblju je delimično obnovljen od srušenih ostataka, dok je dodatno rekonstruisan od strane Ruske matice 2006. godine. Ipak, današnji izgled nije isti kao originalan, s obzirom da je spomenik znatno niži, bez dodatnih postolja u kojima su izvorno bile umetnute topovske granate. Drugi krst, koji se nalazi na Trandžamentu takođe je obnovljen 2013. godine uz ponovno osveštavanje. Njegov današnji izgled više liči originalnim spomen-obeležjima nego onaj na Uspenskom groblju. Renoviranjem ova dva spomen-obeležija, ona su u formalnom i komemorativnom smislu iznova postala deo kolektivne memorije grada, ali s obzirom na vremensku distancu, kao i na nacionalnu pripadnost stradalih, nije moguće govoriti o postojećim narativima građana o ove dve lokacije.

Istorijska groblja Novog Sada i Petrovaradina kao ,,prostori sećanja”

Luj Vensan Toma u svom kapitalnom delu o tanatologiji, ,,Antropologija smrti”, gradska groblja označava kao gradove mrtvih (Nekropolise), prema kojima stanovnici imaju različit odnos koji se menjao u različitim periodima i koji je svakako zavisio i od konkretnog geografskog tj. prostornog konteksta. Jedan od najuticajnijih autora koji se bavio problematikom ,,percepcije o smrti” u Zapadnoj Evropi od srednjeg veka do danas, čuveni francuski istoričar Filip Arijes, u svom uticajnom delu ,,Eseji o istoriji smrti na zapadu”, jasno naglašava kako se doživljaj smrti menjao tokom prošlosti, što se svakako odražavalo i na izgled a posebno na lokacije grobnih mesta i grobalja.

Kada je konkretno reč o početku percepcije grobalja kao mesta sećanja, njegove korene treba tražiti u kontekstu tendencija u epohi romantizma. Odnosno, formiranje nacionalizama sa jedne strane i individualizma sa druge, doprinelo je izgradnji svesti u Evropi o grobljima kao o mestima sećanja. Svakako, začetak personalizacije smrti se može uočiti još tokom renesanse, ali od sredine osamnaestog veka se sve jasnije uočava njena privatizacija. Odnosno, kako je na to ukazao Filip Arijes, promena o percepciji smrti a samim tim i promena u doživljaju i značaju grobnog mesta vezuje se za početak stvaranja uspomena a time i prakse koja se odnosi na posete groblju. U tom smislu, groblja postaju mesta sećanja od vremena kada lokacija sahrane postaje deo privatne, tj. porodične sfere. Priklanjajući se ovakvom stanovištu, Pjer Nora izvodi terminološku odrednicu o grobljima kao o ,,prostorima sećanja” – Les lieux des mémoire. Ovde treba ukazati i na postojanje distinkcije u terminološkim odrednicama ,,sećanje” i ,,pamćenje”, na koju su na različite načine ukazali Jan Asman, Fernando Katroga, kao i neki drugi autori. Takođe, kada se govori o vrstama pamćenja i sećanja, Alaida Asman pravi razliku između indvidualnog, socijalnog i kolektivnog pamćenja, ukazujući pri tome na postojanje tri dimenzije pamćenja: neuronske, socijalne i kulturalne. U svojoj klasifikaciji u kojoj objašnjava prelaske između različitih nivoa, odnosno formi pamćenja i njihove konstrukcije, ona takođe ukazuje i na specifičnosti političkog pamćenja. Ovom prilikom, neće se ulaziti u opise i raspave oko klasifikacije različitih vrsta pamćenja, odnosno sećanja, s obzirom da zalaženje u to polje uveliko prevazilazi okvire, ali i potrebe ovog članka. Ipak, kao što je već istaknuto, grobovi i groblja po svojoj koncepciji, sadrže više nivoa sećanja i pamćenja, odnosno na grobljima kao mestima individualne i kolektivne memorije i na njima kao prostorima sećanja, višedimenzionalno se prožimaju i nadgrađuju različite forme sećanja koje svakako evoluiraju u zavisnosti od starosti, značaja, kao i prostornog konteksta konkretnog groblja. Ovom prilikom treba napomenuti da groblja objedinjuju materijalnu, funkcionalnu i simboličku dimenziju prostora sećanja, odnosno sva tri nivoa koja po Pjeru Nori postoje generalno u okviru svih prostora sećanja.

Uopšteno posmatrajući groblja, posebno ona starija koja se uslovno mogu nazvati istorijskim, ali koja nisu u potpunosti zamrla već na njima postoji višedecenijski ili viševekovni interval sahranjivanja, predstavljaju specifična mesta posvećena vraćanju sećanja, ili izgradnje i negovanje svesti o precima. U tom kontekstu materijalni, funkcionalni i simbolički nivo sećanja na koji Pjer Nora ukazuje, u shvatanju i značaju grobalja, imaju više nego naglašen i prepoznatljiv karakter, budući da groblja kao jedan od elemenata svog postojanja imaju svrhu da pored negovanja kulta mrtvih i sakralno-ritualno-verskih dimenzija, imaju za ulogu i da spreče zaborav. Grobovi predstavljaju bitne markere u domenu ličnih i porodičnih sećanja individua te time reprezentuju i materijalna svedočanstva o pripadanju grupi, odnosno mi-grupama koje predstavljaju fenomen na koji je ukazala Alaida Ansman. U tom smislu, groblja kao prostori sećanja imaju za ulogu i održavanje različitih oblika individualnih i kolektivnih identiteta. U okviru tih identiteta, kada su u pitanju groblja, grobovi, kao i sam ritualni čin sahrane, posebnu dimenziju zauzima i sam ,,kult mrtvih”. On se u konkretnom slučaju vezuje za određenu lokaciju, tj. za konkretno grobno mesto, koje pak postoji u okviru grobalja kao prostora sećanja. Kult mrtvih po svojoj koncepciji, sadrži materijalnu kao i nematerijalnu formu, ali je svakako funkcionalno i simbolički vezan za konkretan prostor sećanja (groblje), odnosno mesto (grob ili grobnicu). Upravo, istorijska groblja Novog Sada i Petrovaradina, s obzirom na njihov inicijalni kontekst nastanka kao prostora sećanja sa jasno određenim i definisanim verskim, tj. konfesionalnim atributom, predstvljaju lokacije na kojima je jasno ispoljen i naglašen identitetski aspekt. Odnosno, svako od predhodno analiziranih grobalja, imajući u vidu njegovo razgraničenje u odnosu na druga i konfesionalno drugačija, nedvosmisleno ispoljava jedan oblik kolektivnog identiteta sahranjenih pokojnika, odnosno njihov veski identitet koji ih odvaja u odnosu na Druge.

Sećanje, kao i pamćenje predstavlja stalno aktuelnu i živu dimenziju koja stalno iznova prelazi kroz spektar dinamičnih transformacija koje se reprezentuju na različite načine. Uprkos tome, u kontekstu grobnog mesta i grobalja, sećanje se čini po svojoj suštini i nastanku, prilično postojano. Ono je u izvesnom smislu vidljivo u svojoj materijalnoj reprezentaciji oličenoj kroz formiranje grobnog mesta, bez obzira na njegovo postepeno materijalno propadanje ili nestanak individualnih, porodičnih i socijalnih živih sećanja o njemu, odnosno bez obzira na gašenje uspomene na preminulog. U tom smislu, sećanje po svojoj biti predstavlja apsolutnu kategoriju koja se manifestuje kroz konkretne predmete, prostore, kao što se uočava i kroz fundus praksi, predstava i gestova. Prema tome, grobovi i groblja kao i različita materijalna svedočanstva poput različitih predmeta, porodičnih fotografija i sličnog, kao i čitav niz nematerijalnih elemenata, omogućavaju održavanje sećanja i uspomene na pretke. Iz predhodno navedenog jasno je da groblja predstavljaju nepresušno tle za istraživanje individualne, odnosno lične kulture sećanja a u korelaciji sa njom i kolektivnih sećanja. U tom smislu, istorijska groblja Novog Sada i Petrovaradina ne predstavljaju samo puke tragove prošlosti i istorije grada, ona nisu samo nemi spomenici kulture i prostori materijalne baštine, već sadrže i daleko kompleksniju komponentu koja je usko vezana za identitete grada i njegovih stanovnika u različitim vremenskim kontekstima, odnosno predstavljaju markantne tačke na kojima se prepliću različiti nivoi pamćenja i sećanja.

Nadgrobni spomenici na istorijskim grobljima Novog Sada i Petrovaradina, ukoliko se sagledaju iz čisto vizuelne percepcije, odnosno njihovih arhitektonskih oblika, gabarita, epitafa i simbola, u značajnoj meri mogu svedočiti o čitavom nizu različitih aspekata indvidualnih identiteta preminulih, njihovog socijalnog položaja u društvu, etničkoj i verskoj pripadnost a veoma često i političkoj orijentaciji kada se npr. radi o natpisima na nadgrobnim spomenicima koji upućuju na učešće u Drugom svetskom ratu uz propratni simbol petokrake na njima. Grobove istaknutijih građana, najčešće odlikuje monumentalnost, čiji arhitektonski aspekti zavise kako od konkretnog vremenskog perioda izgradnje grobnice, tako i od toga da li je u pitanju kripta sa sahranjenom jednom ili dve individue, ili se radi o velikim porodičnim grobnicama sa sahranjenim većim brojem pokojnika. Tako je npr. uočljivo da grobnice istaknutijih građana koje su nastale tokom devetnaestog i u prvoj polovini dvadesetog veka odlikuje markantni monumentalni spomenik, najčešće u obliku visokog obeliska ispred kog se nalazi ograđena površina koja najčešće nadvisuje kriptu. Ograđena površina ispred mermernog ili kamenog obeliska čija je visina kod nekih grobnica zaista impresivna, najčešće je izdvojena kovanom gvozdenom ogradom koja se odlikuje sa nizom ukrasa, ili je ograđena masivnim lancima od kovanog gvožđa koji se oslanjaju na različite granitne stubiće. Površina iznad kripte kod ovakvih grobnica najčešće je zasađena sa različitom vegetacijom. Takođe, postoji i dosta primera kada se ispred monumentalnog obeliska ili spomenika neke drugačije forme, nalazi površina koja obuhvata kriptu a koja je izrađena od granita ili ređe od neke vrste luksuznijeg mermera skoro po pravilu crne boje. Najčešće grobnice čiji centralni deo predstavlja obelisk monumentalnih dimenzija postoje na Almaškom, Uspenskom, kao i u okviru Kompleksa rimokatoličkog groblja, iako su česta i na Trandžamentu. Svakako, postoje i u okviru drugih istorijskih grobalja, ali su na njima ipak ređe zastupljene što je na neki način i očekivano, budući da ostala groblja imaju daleko manju površinu od predhodno navedenih. Natpisi na spomenicima pored taksativnih podataka koji se odnose na godine rođenja i smrti preminulih, kao i na njihova imena i prezimena, veoma često, posebno kod luksuznijih grobnica, sadrže i zanimanje preminulih. Tako je veoma često ispod imena i prezimena sahranjenog, navedeno i njegovo zanimanje: advokat, trgovac, književnik, učitelj, pukovnik, poručnik itd. Takođe, kod velikog broja spomenika, postoje i različiti epitafi koji su tematski najčešće, iako ne uvek, vezani za citate iz Biblije, dok je kod pojedinih grobnica tj. spomenika uočljiv i detaljniji opis vezan za smrt preminulog, npr. lokacija i mesto gde je poginuo što je najšešće prisutno kod grobova vojnih lica. Iako je u ovom trenutku nemoguće izvesti bilo kakve tačne zajključke o vizuelnim i arhitektonskim oblicima monumentalnijih grobnica na istorijskim grobljima Novog Sada i Petrovaradina, s obzirom na odsustvo detaljnih analiza koje bi obuhvatile temeljnu i detaljnu klasifikaciju i selekciju svih grobova i njihovo razvrstavanje u određene vremenske intervale izgradnje, ipak su u predhodnom delu teksta iznesena pojedina opšta zapažanja. Svakako, treba još jednom istaći da su ona navedena samo na osnovu opšteg utiska te svakako ne odražavaju rezultate neke serioznije analize pa se u tom kontekstu moraju prihvatati uz određenu dozu rezerve.

Kao što je već pomenuto, grobovi i grobnice na istorijskim grobljima Novog Sada i Petrovaradina, nastajali su u dugom vremenskom kontekstu koji je u zavisnosti od konkretnog groblja, trajao u intervalu od nekoliko decenija do praktično dva veka. Svakako, starost grobalja varira u zavisnosti o kom je groblju konkretno reč. Istorijska groblja u Petrovaradinu (Groblje na Trandžamentu i Novomajursko groblje locirano oko Crkve sv. Roka) počela su da se formiraju još sredinom osamnaestog veka i aktivna su do danas. Za razliku od njih, istorijska groblja Novog Sada, odnosno ,,Groblja van upotrebe” nastala su sredinom ili početkom druge polovine devetnaestog veka i bila su aktivna u kontinuitetu do 1974. godine kada su odlukom onovremenih gradskih vlasti na njima obustavljena sahranjivanja zbog formiranja novog centralnog, multikonfesionalnog Gradskog groblja. Kasnije su od sredine osamdesetih a posebno od početka devedesetih godina dvadesetog veka, istorijska groblja iznova otvorena za polaganje urni sa pepelom pokojnika ili za sahranjivanje pod određenim uslovima. Svakako, s obzirom na odredbe gradskih odluka o sahranjivanju i grobljima, onemogućeno je formiranje novih grobnih mesta, već je inhumacija ili kremacija dozvoljena samo bližim srodnicima ili licima koje nose prava na grobna mesta nastala do 1974. godine. U tom kontekstu, kao krajnju referentnu tačku za proučavanje arhitektonskih oblika i grobnica na istorijskim grobljima Novog Sada kao prostorima sećanja, treba odrediti 1974. godinu. Za razliku od tog aspekta, teme koje se odnose na groblja kao prostore sećanja nisu hronološki limitirane.

***

Istorijska groblja Novog Sada koja su zaštićena kao kulturno-istorijske prostorne celine, kao i groblja na prostoru Petrovaradina, kako zahvaljujući pojedinačnim arhitektonskim odlikama brojnih grobnica tako i kao prostorne celine koje pored nesumnjivog kulturno-istorijskog značaja odlikuje i interesantna vegetacija koja doprinosi opštem utisku osobenih pejzaža u okviru gradske urbane topografije, predstavljaju značajna svedočanstva društvenog, ekonomskog, socijalno-klasnog, kulturnog, etničkog i verskog statusa nekadašnjih građana Novog Sada i Petrovaradina. Zahvaljujući toj činjenici, ali i tome što je na većini groblja sahranjivanje a time i građevinska aktivnost zaustavljena 1974. godine kada su stavljena van upotrebe, ona predstavljaju posebno plodno tle za istraživanje nekadašnjeg konfesionalnog i etničkog sastava stanovništva, lingvističkih karakteristika grobnih natpisa, odnosno epitafa, opšteg izgleda spomenika tj. grobnica u kontekstu njihovih umetničkih i arhitektonskih odlika, kao i u kontekstu proučavanja kamenorezačke zanatske delatnosti u prošlosti grada. Takođe, istorijska groblja Novog Sada i Petrovaradina, predstavljaju celine na kojim je moguće izučavanje njihovih hortikulturnih osobenosti od nastanka do danas. Ipak, izuzev navedenih kulturno-istorijskih i ambijentalnih vrednosti grobalja koja svojim karakteristikama predstavljaju kulturnu i graditeljsku baštinu Novog Sada i Petrovaradina, njihov najveći značaj leži, kao što je već više puta istaknuto, u činjenici što kao osobeni prostori sećanja predstavljaju neiscrpno tle za proučavanje tema koje se odnose na kulturu sećanja, kolektivnu memoriju grada a time i različite identitete Novog Sada u prošlosti i sadašnjosti.

U predhodnom tekstu, ukazano je na pojedine kulturno-istorijske osobenosti, kao i na karakteristike istorijskih grobalja Novog Sada i Petrovaradina u kontekstu njihovog sagledavanja kao prostora sećanja. Iako su izneseni pojedini segmenti rezultata istraživanja, nije se težilo izvođenju i navođenju zaključaka koji bi sublimirali čitav dijapazon aspekata koji se odnose na tematiku vezanu za značaj istraživanih grobalja kao višedimenzionalnih i višeslojnih prostora sećanja, odnosno kolektivnih i individualnih pamćenja. Ipak, bez obzira na odsustvo serioznijih i temeljnijih zalaženja u istraživanje ove kompleksne tematike, u predhodnom tekstu su iznesene pojedine smernice koje mogu poslužiti u kontekstu daljih detaljnijih interdisciplinarnih istraživnja fundusa različitih tematskih celina na koje je ukazano u sadržaju predhodne analize. Time je ujedno i cilj ovog preglednog članka ispunjen, odnosno pružen je uvid u osnovne karakteristike i specifičnosti istraživane tematike uz ukazivanje na mogućnosti daljih analiza svih iznesenih konstelacija.

Korišćena literatura:

Arijes, Filip. 1989. Eseji o istoriji smrti na zapadu. Beograd: IP Rad

Asman, Alaida. 2011. Druga senka prošlosti. Kultura sećanja i politika povesti. Beograd: Biblioteka XX vek.

Asman, Alaida. 2002. Rad na nacionalnom pamćenju. Kratka istorija nemačke ideje obrazovanja. Biblioteka XX vek

Assmann, Jan. 2011. Kultura pamćenja. Beograd: Prosveta

Assmann, Jan. 2006. ,,Kultura sećanja”. U Kultura pamćenja i historija, ur: Brkljačić Maja i Prlenda, Sandra, 45-78. Zagreb: Golden Marktenig i Tehnička knjiga.

Golubović, Zvonimir i Kumanov, Živan. 1976. Novi Sad u ratu i revoluciji 1941 – 1945. Knjiga I. Novi Sad: Institut za istoriju Vojvodine.

Golubović, Zvonimir i Kumanov, Živan. 1981. Novi Sad u ratu i revoluciji 1941 – 1945. Knjiga II. Novi Sad: Institut za istoriju Vojvodine.

Група аутора. 2010. Име и презиме: Нови Сад. Нови Сад: Прометеј.

Katroga, Fernando. 2011. Istorija, vreme i pamćenje. Beograd: Clio.

Nora, Pierre. 1989. Between Memory and History: Les Lieux des Mémorie. Representations 26: 7-24.

Салатић, В. Душан. 2010. Крстови Новог Сада и Петроварадина. Нови Сад: Прометеј.

Салатић, В. Душан. 2013. Новосадске капеле. Нови Сад: Прометеј.

Toma, Luj Vensan. 1989. Smrt danas. Beograd: Biblioteka XX vek.

Toma, Luj Vensan. 1980. Antropologija smrti I. Beograd: Prosveta.

Toma, Luj Vensan. 1980. Antropologija smrti II. Beograd: Prosveta.

Izvori:

Zavod za za zaštitu spomenika kulture grada Novog Sada (https://www.zzskgns.rs/kulturna-dobra-online/)

Lisje, Novi Sad (https://lisje.com/content/category/2-groblja)

Spomenici kulture u Srbiji (https://spomenicikulture.mi.sanu.ac.rs/mapa.php?ops=80284)

NAPOMENA:

Prilikom eventualnog citiranja navesti naslov, autora, godinu izdanja, neziv projekta i link teksta! Članak je publikovan u novembru 2017. godine.